اجزای تاسیسات بهداشتی ساختمان شامل وسایلی نظیر لوله، فیتینگ (وصاله)، ولو (شیر)، آویز (نگهدارنده) و لوازم بهداشتی هستند. در ادامه به معرفی عملکرد و انواع این وسایل می‌پردازیم.
لوازم بهداشتی ساختمان چیست؟
به تجهیزات و وسایلی که آب را از طریق شبکه لوله کشی ساختمان دریافت کرده، آن را برای مصرف در اختیار افراد قرار داده و امکان تخلیه پساب به شبکه فاضلاب را فراهم می‌کنند، لوازم بهداشتی می‌گویند. به عنوان مثال، شیرآلات و سینک ظرفشویی در آشپزخانه، از انواع لوازم بهداشتی ساختمان هستند. به مجموعه‌ای از لوازم بهداشتی مورد استفاده در یک اتاق، یک گروه بهداشتی گفته می‌شود.
لوازم بهداشتی به طور دائمی یا موقت در ساختمان یا ملک مورد استفاده قرار می‌گیرند. آب مصرفی در این لوازم (پساب خروجی)، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، وارد سیستم تخلیه فاضلاب می‌شود. ظروف، مخازن و دستگاه‌های مورد استفاده در تاسیسات گرمایی، هواکش و تهویه مطبوع، لوازم بهداشتی نیستند.
انواع لوازم بهداشتی ساختمان کدام هستند؟
لوازم بهداشتی به دو دسته خصوصی و عمومی تقسیم‌بندی می‌شوند. لوازم بهداشتی خصوصی در خانه‌ها، آپارتمان‌ها، هتل‌ها و محل‌های مشابه، توسط یک فرد یا یک خانواده مورد استفاده قرار می‌گیرند. در صورتی که استفاده از لوازم بهداشتی عمومی در محل‌هایی نظیر مدرسه، ورزشگاه، هتل، ایستگاه‌ها، رستوران‌ها و دیگر مکان‌های عمومی برای تمام افراد آزاد است. از پرکاربردترین لوازم بهداشتی موجود در تاسیسات بهداشتی ساختمان می‌توان به سینک، آب خوری، وان، دوش، بیده، کانال زهکشی، لگن رختشویی، پیسوار، شیر برداشت، توالت، ماشین ظرفشویی و دستشویی (روشویی) اشاره کرد.
نقش لوله در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟
لوله به عنوان بدنه اصلی سیستم‌های پایپینگ، وظیفه هدایت سیال درون شبکه لوله کشی را بر عهده دارد. آب و فاضلاب، سیالات عبوری از لوله‌های مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی ساختمان هستند. لوله‌ها با مقطع دایره‌ای و طول مستقیم ساخته می‌شوند.
جنس لوله های تاسیسات بهداشتی ساختمان از چیست؟
جنس لوله‌های مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی ساختمان به سیستم اجرای لوله کشی (آبرسانی، توزیع آب گرم، تخلیه فاضلاب، هواکش و دفع آب باران) بستگی دارد. بر این اساس، لوله‌های تاسیسات بهداشتی ساختمان معمولا از فولاد درزدار (سیاه)، فولاد گالوانیزه (سفید)، فولاد بدون درز (مانسمان)، پلمیر و مواد دیگری نظیر چدن، بتن، آزبست (ایرانیت) یا مس ساخته می‌شوند. کاربری هر یک از لوله‌ها عبارت است از:
- لوله فولادی درزدار: تاسیسات حرارت مرکزی و تهویه مطبوع (رفت و برگشت آب یا رفت و برگشت گازوئیل)
- لوله فولادی گالوانیزه: سیستم آب سرد و گرم بهداشتی
- لوله فولادی بدون درز: لوله کشی گاز و سیالات پرفشار
- لوله پلیمری: جایگزینی فولاد در موارد بالا
- لوله چدنی: تاسیسات فاضلاب و خطوط انتقال آب شهری
- لوله سیمانی: دودکش و فاضلاب
- لوله آزبستی: فاضلاب آغشته به مواد شیمیایی
- لوله مسی: سیستم‌های سردکننده و کویل‌های حرارتی
در مجموع، استفاده از لوله‌های پکس، پی وی سی، مسی، ای بی اس، گالوانیزه و چدنی از رواج بیشتری برخوردار هستند.
قطر لوله های تاسیسات بهداشتی ساختمان چقدر است؟
جدول زیر، حداقل قطر لوله‌های مورد استفاده برای سیستم‌های آبرسانی در تاسیسات بهداشتی ساختمان را نمایش می‌دهد.
| لوزام بهداشتی | حداقل قطر اسمی لوله (NPS) | |
| میلی‌متر | اینچ | |
| وان | 15 | 1/2 |
| بیده | 10 | 3/8 |
| سینک با سینی | 15 | 1/2 |
| ماشین ظرفشویی خانگی | 15 | 1/2 |
| آب خوری | 10 | 3/8 |
| شیر سرشلنگی | 15 | 1/2 |
| سینک آشپزخانه صنعتی | 20 | 3/4 |
| سینک آشپزخانه خانگی | 15 | 1/2 |
| لگن رخشویی – یک، دو، سه خانه | 15 | 1/2 |
| دستشویی | 10 | 3/8 |
| دوش با سردوش | 15 | 1/2 |
| سینک با شلنگ و افشانک | 20 | 3/4 |
| سینک شستشوی عمومی | 15 | 1/2 |
| پیسوار با فلاش تانک | 15 | 1/2 |
| پیسوار با فلاش والو | 20 | 3/4 |
| شیر برداشت آب | 15 | 1/2 |
| توالت با فلاش تانک | 15 | 1/2 |
| توالت با فلاش والو | 25 | 1 |
فشار و جریان لوازم بهداشتی چقدر است؟
در وضعیت بدون جریان (بسته بودن شیر)، فشار شبکه لوله کشی توزیع آب مصرفی در پشت شیرهای تاسیسات بهداشتی ساختمان نباید بیشتر از 4 بار (40 متر ستون آب) باشد. جدول زیر، حداقل مقدار جریان و فشار آب در پشت شیرهای لوازم بهداشتی را نمایش می‌دهد.
| لوزام بهداشتی | مقدار جریان بر حسب لیتر در دقیقه (گالن در دقیقه) | فشار آب (متر ستون آب) |
| وان | 15 (4) | 5.5 |
| وان با شیر ترموستاتیک | 15 (4) | 14 |
| بیده | 7.5 (2) | 2.7 |
| بیده با شیر ترموستاتیک | 7.5 (2) | 14 |
| شیر مخلوط | 15 (4) | 5.5 |
| ماشین ظرفشویی خانگی | 10 (2.75) | 5.5 |
| آب خوری | 3 (0.75) | 5.5 |
| لگن رخشویی | 15 (4) | 5.5 |
| دستشویی | 7.5 (2) | 5.5 |
| دوش | 11.5 (3) | 5.5 |
| دوش با شیر ترموستاتیک | 11.5 (3) | 14 |
| شیر سرشلنگی | 19 (5) | 5.5 |
| سینک با سینی | 15 (4) | 5.5 |
| سینک آشپزخانه خانگی | 9.5 (2.5) | 5.5 |
| سینک شستشوی عمومی | 11.5 (3) | 5.5 |
| پیسوار با فلاش والو | 45 (12) | 17 |
| توالت با فلاش والو | 95 (25) | 17 |
| توالت با فلاش تانک | 11.5 (3) | 5.5 |
حداکثر فشار و مقدار مصرف آب در لوازم بهداشتی نیز مطابق با جدول زیر هستند.
| لوزام بهداشتی | مقدار جریان بر حسب لیتر (گالن) | فشار آب (متر ستون آب) |
| دستشوی خصوصی | ۸ در دقیقه (2) | 40 |
| دستشویی عمومی | ۲ در دقیقه (0.5) | 40 |
| دستشویی با شیر برقی خودکار | 1 در هر ریزش (0.25) | 40 |
| دوش | ۸ در دقیقه (2) | 40 |
| سینک | ۸ در دقیقه (2) | 40 |
| پیسوار | ۴ در هر ریزش (1) | – |
| توالت | ۶ در هر ریزش (1.5) | – |
نقش فیتینگ در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟
مسیر اغلب سیستم‌های لوله کشی ساختمان، مستقیم نبوده و استفاده از لوله‌ها برای اجرای این سیستم‌ها کافی نیست. به منظور تغییر مسیر لوله‌ها یا گرفتن انشعاب از آن‌ها در شبکه‌های لوله کشی تاسیسات بهداشتی ساختمان، از اتصالاتی به نام وصاله یا «فیتینگ» (Fitting) استفاده می‌شود. فیتینگ‌های تاسیسات بهداشتی ساختمان معمولا از جنس چدن چکش خوار، فولاد یا فولاد گالوانیزه هستند.
از متداول‌ترین انواع وصاله می‌توان به بوشن، زانویی، سه راهی، مغزی، مهره ماسوره، تبدیل و درپوش موارد زیر اشاره کرد:
- بوشن: قطعه‌ای استوانه‌ای با سطح داخلی رزوه شده که برای اتصال دو لوله یا قطعات دیگر به کار می‌رود.
- زانویی: وسیله‌ای که برای تغییر جهت جریان در زوایای مختلف (معمولا 45 یا 90 درجه) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- سه راهی: ابزاری که برای انشعاب گرفتن از جریان آب در زوایای 45 یا 90 درجه‌ای استفاده می‌شود.
- مغزی: قطعه‌ای که در اتصال فیتینگ‌ها به یکدیگر یا اتصال فیتینگ به شیر کاربرد دارد.
- مهره ماسوره: مجموعه‌ای متشکل از سه قطعه که دو قطعه آن به منظور اتصال به انتهای قطعات و قطعه دیگر برای محکم کردن اتصال مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- تبدیل: وسیله‌ای برای تغییر قطر مسیر جریان است. به این فیتینگ، کاهنده نیز می‌گویند.
- درپوش: ابزاری که به منظور بستن انشعابات به کار برده می‌شود.
شیر چیست؟
شیر یا «ولو» (Valve)، وسیله‌ای است که به منظور باز و بسته کردن مسیر، تنظیم مقدار جریان، کنترل سطح و برداشت آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. شیرهای برداشت، مسیر و ایمنی از متداول‌ترین شیرآلات مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی ساختمان هستند.
از انواع شیرآلات پرکاربرد در تاسیسات بهداشتی ساختمان و کاربردهای آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شیر برداشت: خروج آب برای مصارف نهایی
- شیر ساده تکی: خروج آب سرد یا گرم
- شیر کرمه دنباله کوتاه
- شیر کرمه دنباله بلند
- شیر برنجی معمولی
- شیر برنجی سرشیلنگی
- شیر مخلوط: مخلوط کردن آب سرد و گرم برای تنظیم دما
- شیر توکاسه
- شیر دیواری
- شیر پیسوار: ارتباط بین شیر مخلوط و لوله کشی آب سرد و گرم در روشویی و ظرفشویی
- شیر فشاری: شستشوی کاسه توالت و تخلیه فاضلاب
- شیر ساده تکی: خروج آب سرد یا گرم
- شیر مسیر: باز و بسته کردن مسیر، تنظیم فشار و جریان آب
- شیر فلکه کف فلزی
- شیر فلکه کشویی
- شیر یک طرفه
- شیر ایمنی و کنترل: فراهم کردن شرایط ایمنی برای عملکرد مناسب دستگاه‌های تاسیسات بهداشتی ساختمان و سیستم‌های حرارتی
- شیر اطمینان یا شیر رها کننده: کنترل فشار آب‌گرم‌کن و تخلیه کردن آب یا بخار در مواقع اضطرای
- شیر کنترل کننده فشار
- شیر کنترل کننده درجه حرارت
- شیر کنترل کننده فشار و درجه حرارت
- شیر شناور یا «شیر فلوتر» (Float Valve): کنترل سطح آب مخازن آب، انبساط سیستم گرمایی مرکزی، کولر آبی و شست و شو
- شیر اطمینان یا شیر رها کننده: کنترل فشار آب‌گرم‌کن و تخلیه کردن آب یا بخار در مواقع اضطرای
فلنج چیست؟
«فلنج» (Flange)، قطعه‌ای دایره‌ای شکل است که به منظور اتصال بین لوله‌ها، شیرآلات، پمپ‌ها و دیگر تجهیزات تاسیسات بهداشتی ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از این نوع از اتصالات، امکان باز کردن راحت قطعات برای سرویس، تعمیر و نگهداری را فراهم می‌کند.
آویز یا نگهدارنده لوله چیست؟
«آویز» (Hanger) یا «نگهدارنده» (Support)، وسایلی هستند که به منظور نگهداری و ثابت کردن لوله‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. آویزها انواع بسیار متنوعی دارند که از متداول‌ترین آن‌ها می‌توان به نوع معمولی، گیره‌ای، تک پیچ، کرپی، رکابی، دوتکه، پایه‌دار، رگلاژی و جوشی تسمه‌ای اشاره کرد.
نقش پمپ آب در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟
برای تامین فشار کافی برای انتقال آب به نقاط مختلف ساختمان در ساعت‌های مختلف شبانه‌روز از پمپ استفاده می‌شود. پمپ‌های آب معمولا در یکی از سیستم‌های زیر مورد استفاده قرار می‌گیرند:
- پمپ و مخزن ذخیره در ارتفاع: افزایش فشار تاسیسات بهداشتی ساختمان در صورت کافی نبودن فشار آب شهری
- پمپ بدون مخزن تحت فشار: تامین فشار کافی در طبقات مختلف یک ساختمان
- پمپ و مخزن تحت فشار: تامین مصارف کم/کوتاه مدت
نکته: آب شهری را نباید به طور مستقیم از شبکه لوله کشی پمپاژ کرد. این کار، منفی شدن فشار آب شهر را در پی دارد.
کاربرد مخزن ذخیره آب در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟
به منظور جلوگیری از قطع آب در لوله کشی توزیع آب آشامیدنی هنگام قطع آب شهری، تنظیم میزان مصرف متوسط به جای پیک مصرف در کنتور، کاهش فشار آب شبکه شهری، تنظیم فشار تاسیسات بهداشتی ساختمان به منظور جلوگیری از مشکلات احتمالی نظیر ضربه قوچ و حفاظت از شبکه آب شهری می‌توان از مخازن مخصوص برای ذخیره‌سازی آب در ساختمان استفاده کرد.
کاربرد مخزن تحت فشار در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟
در هنگام نشت‌های احتمالی و جلوگیری از روشن شدن پمپ ابتدایی در مصارف کم و کوتاه مدت از مخازن تحت فشار در سیستم بوستر پمپ (مجموعه تجهیزات پمپاژ) استفاده می‌شود. مخازن تحت فشار دارای دو نوع زیر هستند:
- مخزن تحت فشار دیافراگمی: حجم 25 تا 300 لیتر
- مخزن تخت فشار با کمپرسور هوا: حجم 50 تا 9000 لیتر (یک چهارم هوای فشرده و سه چهارم آب)