در بخش‌های قبلی، انواع سدها را بر اساس مصالح مورد استفاده و ساختار معرفی کردیم. هر یک از این سدها برای یک یا چند کاربری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
به طور کلی، انواع سدها بر اساس کاربرد را می‌توان به موارد زیر تقسیم کرد:
- مخزنی
- انحرافی
- تاخیری، رسوب‌گیر و اصلاحی
- صندوقه ای
- تلمبه ذخیره‌ای
- زیرزمینی
- باطله
کاربرد سد مخزنی چیست؟
«سدهای مخزنی» (Storage Dams)، به منظور ذخیره آب در فصل‌های بارندگی و آزادسازی آن در فصل‌های خشک یا هنگام افزایش نیاز به آب مورد استفاده قرار می‌گیرند. آب ذخیره شده در سدهای مخزنی را می‌توان برای مصارف خانگی، کشاورزی و تولید برق استفاده کرد.
در اکثر موارد، هدف اصلی از ساخت سد، ذخیره آب است. به این ترتیب، هنگام بحث کلی در مورد سدها، منظور سدهای مخزنی است؛ مگر اینکه به کاربری دیگری در بحث اشاره شده باشد.
کاربرد سد انحرافی چیست؟
«سدهای انحرافی» (Diversion Dams)، تمام جریان آب موجود در رودخانه را از مسیر اصلی به سمت مسیر مشخص شده منحرف می‌کنند. معمولا هدف اصلی در سدهای انحرافی، انتقال آب به آبراه‌های مصنوعی یا کانال‌ها برای مصارف کشاورزی، تولید برق و غیره است. سد تاریخی الکفره در کشور مصر را می‌توان به عنوان قدیمی‌ترین سد انحرافی شناخته شده در نظر گرفت.
سدهای انحرافی به صورت خاکی، پشتبنددار، قوسی و وزنی طراحی می‌شوند.
کاربرد سد تاخیری چیست؟
کاربرد اصلی «سدهای تاخیری» (Detention Dams)، کنترل سیلاب‌ها است. این سدها، با ذخیره آب در فصل‌های پربارش، از آسیب‌های احتمالی سیل به پایین دست جلوگیری می‌کنند.
کاربرد سد رسوب‌گیر چیست؟
«سدهای رسوب‌گیر» (Debris Dams)، نوعی از سدهای تاخیری هستند که به منظور جمع‌آوری رسوبات رودخانه مورد استفاده قرار می‌گیرند. شن، ماسه، سنگریزه، تکه‌چوب و مواد دیگر معمولا به همراه جریان آب حرکت می‌کنند. تجمع این مواد در پایین دست سدها می‌تواند باعث مشکلاتی نظیر فرسایش بستر رودخانه، تغییر جریان آب و غیره شود. سدهای رسوب‌گیر با نگه‌داشتن مواد رسوبی و زباله‌ها در بالادست، از رخ دادن مشکلات احتمالی جلوگیری می‌کنند.
کاربرد سد اصلاحی چیست؟
«سدهای اصلاحی» (Check Dams)، نوعی از سدهای تاخیری کوچک و در برخی از موارد، موقتی هستند که معمولا به منظور کاهش فرسایش از طریق کاهش سرعت جریان آب مورد استفاده قرار می‌گیرند. از کاربردهای دیگر سدهای اصلاحی، کنترل کیفیت آب و افزایش سطح آب زیرزمینی (در نواحی کم‌آب) است.
کاربرد فرازبند یا سد صندوقه ای چیست؟
فرازبندها یا «سدهای صندوقه‌ای» (Coffer Dam)، سازه‌های موقتی با عملکردی مشابه با سدهای انحرافی هستند. سدهای صندوقه‌ای، با انحراف جریان آب به یک مسیر دیگر، فضای مورد نیاز برای ساخت سد اصلی را فراهم می‌کنند. این نوع سدها معمولا در بالادست یا اطراف محل ساخت سد اصلی ساخته می‌شوند.
کاربرد سد تلمبه ذخیره ای چیست؟
سد یا در اصل «نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای» (Pumped-Storage Hydroelectricity)، نیروگاهی است که با ذخیره آب بالادست و پمپاژ آن به توربین‌ها، زمینه تولید برق را فراهم می‌کند.
کاربرد سد زیرزمینی چیست؟
«سدهای زیرزمینی» (Underground Dams) یا «سدهای آب زیرزمینی» (Groundwater Dams)، برای به دام اندختن و ذخیره آب زیرسطحی جهت استفاده در یک ناحیه خاص استفاده می‌شوند. در برخی از موارد، سدهای زیرزمینی به منظور جلوگیری از ورود آب شور به سفره‌های آب زیرزمینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. کاربرد اصلی این سدها در مناطقی با ذخایر آب کم است.
کاربرد سد کمکی چیست؟
«سد زینی» (Saddle Dam)، یک نوع سد کمکی است که به منظور افزایش ذخیره مخزن اصلی یا محدود کردن محدوده مخزن برای افزایش بهره‌وری مورد استفاده قرار می‌گیرد. سدهای زینی معمولا در قعر دو تپه (به شکل زین) و عقب‌تر از سدهای اصلی ساخته می‌شوند. با سرازیر شدن آب از طرفین به درون این ناحیه و ذخیره آن، کنترل بر روی ذخیره مخزن اصلی افزایش می‌یابد.
کاربرد سد باطله چیست؟
«سدهای باطله» (Tailings Dams)، نوعی از سدهای خاکی هستند که به منظور جمع‌آوری باطله‌های حاصل از استخراج مواد معدنی مورد استفاده قرار می‌گیرند. سدهای باطله معمولا با مقطع ذوزنقه‌ای شکل ساخته می‌شوند. برخلاف سدهای دیگر، ساخت این سدها در طول عمر معدن و به مرور صورت می‌گیرد. در ابتدای کار، یک پایه یا سد اولیه ساخته می‌شود و با پر کردن آن توسط مخلوط باطله و آب، ارتفاع آن افزایش می‌یابد.
کاربرد سد سلولی چیست؟
«سدهای سلولی» (Lock Dams)، بندهایی هستند که به منظور تغییر ارتفاع وسایل حمل و نقل آب مانند قایق و کشتی در یک کانال آب مورد استفاده قرار می‌گیرند.
کاربرد آب‌شکن چیست؟
آب‌شکن‌ها یا «سدها جناحی» (Wing Dams)، به منظور تغییر سرعت جریان آب ساخته می‌شوند. آب‌شکن بر خلاف دیگر سدها، مسیر رودخانه را به طور کامل مسدود نمی‌کند؛ بلکه با بستن بخشی از مسیر، سرعت جریان آب در مرکز رودخانه را افزایش و سرعت جریان آب در کناره‌ها را کاهش می‌دهد. این عملکرد باعث کاهش نرخ تجمع رسوبات در رودخانه می‌شود.
