به منظور سهولت تشخیص محل قرارگیری المان‌ها و محدوده سازه توسط کارکنان، نقاط کنترلی با استفاده از علامت‌گذاری بر روی زمین مشخص می‌شوند. علامت‌گذاری معمولا با مشخص کردن گوشه‌های سازه، نقاط کنترل اصلی (افقی یامسطحاتی) و فرعی (عمودی یا ارتفاعی) توسط میخ، تخته، ترانشه، رنگ، کندن، پر کردن و روش‌های دیگر صورت می‌گیرد. فرآیند پیکتاژ معمولا با استفاده از نقاط کنترل افقی، نقاط کنترل عمودی و موقعیت‌یابی انجام می‌شود. در ادامه، به معرفی اصول علامت‌گذاری برای پیاده کردن نقشه می‌پردازیم.
نقاط کنترل افقی چه هستند؟
«نقاط کنترل افقی» (Horizontal Control Points)، مجموعه نقاط با مختصات مشخص نسبت به یک نقطه معلوم هستند. با تعیین نقاط کنترل افقی، امکان مشخص کردن نقاطی مانند گوشه‌های طرح فراهم می‌شود. به منظور پیاده کردن دقیق تمام نقاط طرح بر روی زمین، باید از تعداد زیادی نقطه کنترل افقی استفاده شود. ساخت و نگهداری از نقاط کنترل افقی از اهمیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل، این نقاط با استفاده از میخ‌های چوبی محکم یا بلوک‌های بتنی ساخته می‌شوند. از روش‌های مورد استفاده برای تعیین نقاط کنترل افقی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- «خط مبنا» (Baseline)
- «شبکه مرجع» (Reference Grid)
- «میخ آفست» (Offset Peg)
خط مبنا چیست؟
اولین مرحله در پیاده‌سازی طرح، ایجاد «خط مبنا» (Baseline) است. خط مبنا، یک خط مستقیم بین دو نقطه با مختصات مشخص است. این خط اغلب بر روی خط‌های نشان‌دهنده محدوده سازه یا مرزهای خارجی جاده (جدول) قرار می‌گیرد.
شبکه مرجع چیست؟
شبکه مرجع، روشی برای پیاده کردن نقشه بر روی یک ناحیه بزرگ است. در این روش می‌توان از شبکه‌های نقشه، سایت، سازه و ثانویه استفاده کرد. تصویر زیر، نمونه‌ای از یک نقشه سایت را نمایش می‌دهد.
میخ آفست چیست؟
در روش‌های خط مبنا و شبکه مرجع، با شروع حفاری ترانشه، میخ‌های گوشه از بین می‌روند. به منظور جلوگیری از تعیین دوباره نقاط کنترل افقی، یک محدوده خارجی با فاصله مشخص از محدوده اصلی ایجاد و چند میخ اضافی بر روی خطوط آن نصب می‌شود (تصویر زیر). به این میخ‌ها، میخ آفست می‌گویند. فاصله جانبی یا آفست باید به اندازه‌ای باشد که موقعیت میخ‌های آفست در اثر حفاری تحت تاثیر قرار نگیرد.
میخ‌های آفست معمولا به همراه تخته‌های چوبی و برای تعیین مجدد موقعیت نقاط کنترل پس از حفاری استفاده می‌شوند. این میخ‌ها را می‌توان در پیاده کردن تمامی سازه‌های مهندسی مورد استفاده قرار داد.
نقاط کنترل عمودی چه هستند؟
«نقاط کنترل عمودی» (Vertical Control Points)، امکان پیاده کردن نقاط طراحی بر روی ترازهای مشخص‌شده را فراهم می‌کنند. نقاط کنترل عمودی نسبت به یک تراز مبنا نظیر یک تیر چوبی تعیین می‌شوند. البته می‌توان این نقاط را نسبت به نزدیک‌ترین جاده یا عوارض زمین نیز مشخص کرد. ابزارهای مورد استفاده برای علامت‌گذاری نقاط کنترل عمودی عبارت هستند از:
- نقطه مبنای موقتی یا بنچ‌مارک
- نرده
- تراولر
- میخ چوبی T شکل
- نرده شیب
- تخته چوبی
نقطه مبنای موقتی چیست؟
«نقطه مبنای موقتی» (Temporary Bench Marck) یا به اختصار «TBM»، یک نقطه ثابت با ارتفاع مشخص بر روی سطح زمین است. نقطه مبنای موقتی باید در مراحل اولیه پیکتاژ ایجاد شود. این نقطه، شروع پیاده کردن طرح و تمام ترازهای مرتبط است. در صورت امکان باید نقطه مبنای موقتی نسبت به یک مبنای ثابت مانند دریچه فاضلاب، تیر برق یا المان‌‌های ثابت دیگر ایجاد شود.
امکان اشتباه در خواندن ارتفاع‌های منفی زیاد است. به همین دلیل، نقطه مبنای موقتی به گونه‌ای تعیین می‌شود که تمام ارتفاع‌های بعدی، نسبت به آن در موقعیت مثبت قرار داشته باشند. محل قرارگیری نقطه مبنای موقتی باید در تمام نقشه‌ها و طرح‌ها مشخص شود. ارتفاع و ترازهای موجود در نقشه‌ها معمولا با واحد متر و تا سه رقم اعشار نمایش داده می‌شوند.
تعیین نقاط کنترل افقی و عمودی معمولا در مرحله ترازیابی (تدیجی، شعاعی) و توسط دستگاه تئودولیت یا تجهیزات مشابه صورت می‌گیرد. ترازهای موجود باید با یکای متر و تا سه رقم اعشار بر روی طرح‌ها و نقشه‌های سازه نمایش داده شوند. به علاوه، ترازهای مورد نظر درون یک کادر (مستطیلی) و ترازهای فعلی به صورت عادی نوشته می‌شوند.
موقعیت‌یابی چیست؟
یکی از اهداف اصلی پیکتاژ، اطمینان از قرارگیری نقاط طراحی بر روی محل دقیقشان است. روش‌های مختلفی برای تعیین مختصات نقاط طراحی وجود دارند. این روش‌ها بر اساس پیچیدگی، دقت مورد نیاز، تجهیزات در دسترس و مهارت کارکنان، به روش‌های ساده، مشاهداتی و مختصاتی تقسیم‌بندی می‌شوند.
-
وسایل ساده:
در صورتی که طرح سازه ساده و ابعاد آن کوچک باشد، پیاده کردن المان‌ها بر روی زمین با استفاده از وسایل ساده‌ای نظیر متر و گونیا نیز قابل اجرا است. در این روش از اصول تقاطع، درونیابی، بیرون‌یابی و اخراج عمود (آفست) استفاده می‌شود.
-
مشاهداتی:
در این روش، برای هر نقطه از طرح، پارامترهایی نظیر طول، امتداد، زاویه و یا اختلاف ارتفاع به صورت محاسباتی از روی نقشه استخراج شده و توسط وسایل ساده یا تجهیزات پیشرفته بر روی زمین علامت‌گذاری می‌شوند.
-
مختصاتی:
این روش با استخراج نقاط طرح، انتقال آن‌ها به دوربین و علامت‌گذاری تمام نقاط بر روی زمین انجام می‌گیرد.
دقت روش‌های مختصاتی و موقعیت‌یابی از دیگر روش‌ها بیشتر است.